PODZIEL SIĘ ARCHI- PASJĄ - ARCHITEKTURA ROMANTYCZNA - O ARCHITEKTURZE PODOLA

Po parowach kraj się zboczył;
Wielkim łukiem czy półkolem
Dniestr ku morzu się zatoczył...
Jak zaległy ziemie Boże,
Przebierz kraje, przerzuć rolę,
Zejdź świat cały, przepłyń morze,
nie masz kraju nad Podole...
Jak zasięgnie tylko oko,
I daleko i szeroko,
Świat kłosami tylko płynie
I w obszarach oko ginie...
Tu kraj cały jednym łanem
I nadany wszelkim płodem,
Płynie mlekiem, płynie miodem
Ziemie czarne, niepochybne,
Pasze żyzne, wody rybne...

(Wincenty Pol -"Pieśń o ziemi naszej")

 Architektura romantyczna to architektura ożywiona duchem... właśnie duch, a nawet duchy, byty nierealne, wyparte poza oficjalne istnienie, pomijane, przestrzenie negatywowe, czyli istniejące poprzez nieistnienie, zrobiły pewną karierę w produkcji zachodniej krytyki kultury i architektury, w ramach ostatniej dekady. Duchy domagają się restytucji w racjonalnej, kartezjańskiej architekturze modernizmu. Tym bardziej więc należy oddać im głos, gdy mowa o Podolu. Niesamowita emanacja historii Podola, historii najazdów tatarskich i tureckich, w tym heroicznej obrony twierdzy w 1672 r., historii wojen i buntów kozackich, konfederacji, rozbiorów, powstań, niebywała skala krajobrazu, bliskość Dniestru, Multanów, Dzikich Pól, tchnienie Morza Czarnego, łagodnych skłonów stepu przecinanych stromymi jarami rzek, składają się na niepowtarzalny genius loci.

Nieistnienie romantyczne
Nieistnienie architektury na Podolu, bądź jej istnienie w niedoskonałej, ułomnej, minionej fizycznie formie ruin, jest w istocie romantycznym istnieniem przez ducha i pamięć, przez symbole, intuicje, reminiscencje i romantyczną literaturę. Wystarczy wspomnieć, że gros literatury romantycznej, stanowiącej kanon naszej tożsamości traktuje o Ukrainie i jej pięknej i strasznej glorii, począwszy od "Marii" Antoniego Malczewskiego, "Zamku Kaniowskiego" Seweryna Goszczyńskiego, przez wieszcze dzieła Słowackiego, "Mazepę", *step* "Sen srebrny Salomei", po "Nie-boską komedię" a także neoromantyczną sienkiewiczowską epopeję ku pokrzepieniu serc, sir Walter Scott a la polonaise. . .

A propos, warto przytoczyć tu chyba fragment romantycznej "Dumki Mazepy", autorstwa Bohdana Zaleskiego:

Niech nam Kudak i ostrowy
Zaporożców 5 tysięcy
W pasie kindżał ostry, nowy
Nie, nic w życiu nie chcę więcej
Wolę niźli panów panem
Ukraińskim być hetmanem
Zagram Lachom i potańczę
Daj . no Boże wyniść w pole
Jak powietrze, jak szarańcze
Zbiegniem Litwę, Ruś, Podole
Po staremu, ogniem, mieczem
wytniem, spalim i ucieczem.

Skutkiem czego, jak pisał Antoni Malczewski w ostatnich strofach "Marii", było:

...Cicho, gdzie trzy mogił w posępnej drużynie
I pusto, smutno, tęskno w bujnej Ukrainie...

Na ile ukrainna aura inspirowała romantyków, a na ile to oni tchnęli ducha romantyczności w suchego przestwór oceanu, najlepiej ocenić w podróży na wschód. Ex oriente lux..., światłość przybywa ze wschodu, nie tylko w aspekcie coraz bliższej nam Gwiazdy Betlejemskiej. Co do podróży, nie sposób tu nie zacytować trafnej, choć zgodnie z duchem epoki nader patetycznej, frazy z "Przewodnika po powiecie buczackim", wydanego w roku 1931. Pisał Wincenty Urbański:
"Wiemy z doświadczenia, jak wielką jest różnicą wartości pojęć i sądów, zdobytych na podstawie opowiadań, opisów, a własnych wrażeń zmysłowych. Jaką niepospolitą wartość przedstawia dla nas inteligentów poznanie naszego miłego ludu w jego środowisku...Ileż głębokich wzruszeń estetycznych przeżywamy na widok piękna krajobrazu, jakie odgłosy etyczne budzą się w nas, gdy pełni kontemplacji stajemy przed pomnikami kultury i pracy przodków... Zamiast więc siedzieć i pleśnieć po różnych kątach, ruszmy siebie i innych do słońca, powietrza i do zdrowia... musi bowiem tętnić w nas potęga myśli, pozbawiona opieszałości bezczynu, byśmy stali się ...godnymi obywatelami zmartwychwstałej Polski."

Ulotność
Ogrom przestrzeni i czasu, związanych z historyczną obecnością Rzeczpospolitej na ziemiach z dzisiejszej perspektywy wschodnich, stanowiących, dodajmy, 4/5 dawnego jej terytorium, coraz bardziej, niestety, osuwa się w niepamięć, stanowiąc terra (i tempora) incognita. Ulatują wszelkie aspekty życia na Kresach. Zakładamy przy tym, że nader istotne jest zachowanie, a przynajmniej odczytanie i utrwalenie śladów jedynej w swym rodzaju, wielonarodowej i wieloreligijnej kultury Kresów. Zakładamy też, że nawet nieco mniej wprawne oko odczytać może prawdziwe koleje losu Podola , wyrażone w architekturze - ocalałej, bądź już nieistniejącej. Architecture parlante... Pomimo wyraźnego podziału kulturowego na granicznej linii Zbrucza, dzielącej w epoce rozbiorów Galicję od Imperium Rosyjskiego, a po traktacie ryskim II Rzeczpospolitą od Związku Sowieckiego, gdzie niszczycielski impet rewolucji i wojny bolszewickiej był największy, a władza sowiecka nieograniczona, romantyczna architektura ducha istnieje, nawet jeśli tylko w postaci negatywowej. Pretekstem do jej odczytania staje się literatura... a kontakt z naturą i architekturą Podola zostawia niezatarte wrażenie nawet na tych, którzy nie posiadali dotąd rodzinnych czy sentymentalnych z nim związków.

Mając na uwadze fantastyczną możliwość historycznego momentu - otwarcia granic, liberalizacji po upadku Związku Sowieckiego, Instytut Historii Architektury i Konserwacji Zabytków Politechniki Krakowskiej realizuje od 1996 r. obszerny program badawczy Podola. Zainicjowany we współpracy z byłym rektorem Akademii Pedagogicznej, prof. Feliksem Kirykiem, interdyscyplinarny program badań obejmuje studia architektury, urbanistyki, historii, geografii Podola, a szczególnie przedrozbiorowej stolicy województwa - Kamieńca Podolskiego . Współpracuje miejski konserwator zabytków w Kamieńcu. Animatorami programu i autorami licznych studiów, są dr arch Jacek Czubiński, dr arch. Jolanta Sroczyńska, dr arch. Marek Łukacz. Szczególną, ogromną popularnością wśród studentów Instytutu cieszą się od lat pięciu letnie praktyki z Historii Architektury Polskiej, dla studentów III roku, organizowane niestrudzenie przez dr J. Czubińskiego. Od lata 2001 praktykom towarzyszą plenery malarskie Studenckiego Koła Naukowego "Sztuka" prowadzonego przez P. prof. Ewę Gołogórską - Kucię. Począwszy od 2002 r., praktyki odbywają się też w Brzeżanach, dawnej siedzibie rodu Sieniawskich (prowadzenie - dr Marta A. Urbańska). Uczestnicy letnich praktyk na Ukrainie mają możliwość kontynuowania tematu w formie projektowej - w trakcie zajęć z Projektowania Konserwatorskiego. Powstają również prace dyplomowe dotyczące Kamieńca. Projekty kursowe, dyplomy i prace malarskie o tematyce podolskiej eksponowane były na licznych wystawach, m.in. na zamku w Przemyślu i w zakopiańskiej Galerii Stara Polana. Istotnym uzupełnieniem programu praktyk są objazdy studialne, mające na celu zapoznanie uczestników z dziedzictwem kulturowym, historycznym i nieporównaną urodą natury Podola. Wyjazdy studialne na Podole i kresy południowo - wschodnie organizowane są także przez Instytut w trakcie roku akademickiego. Zapraszamy wszystkich chętnych!

Marta A. Urbańska

W artykule wykorzystano fragmenty eseju "Architektura romantyczna", w: Co to jest architektura? , Bunkier Sztuki / Instytut Goethego, Kraków, 2002.

Ekipa www.wydzial-architektury.com dziękuje Szanownej Pani Marcie Urbańskiej za arcyciekawą wędrówkę po stepach Podola i nie tylko.